Trudna historia zwłok

Przemysław Urbańczyk

Pochówki są najciekawszymi, ale też trudnymi obiektami badań archeologicznych. Ich wciąż jeszcze całkiem niewykorzystany potencjał badawczy w pełni uzasadnia przekonanie, że „[…] to groby są kluczem do poznania przeszłych społeczności”.

Nieodzownym elementem życia człowieka, od zarania dziejów jest śmierć.

Jej wieloaspektowość i odmienność rytuałów kultywowana była przez społeczności we wszystkich krańcach kuli ziemskiej. W archeologii obrządek pogrzebowy, czyli zbiór wierzeń i praktyk związanych z chowaniem zmarłych, stanowi główny element definiujący kultury archeologiczne na danym obszarze. Zabiegi te były jednak w przeszłości zarówno wyrazem troski i miłości żywych do swoich przodków, próbą zachowania o nich pamięci na wieki, ale także lękiem przed śmiercią. Całościowo stanowią one jedną z głównych form kultury duchowej, którą można poznać poprzez badania archeologiczne.
Aby jednak poznać dogłębnie wierzenia należy przyjrzeć się dokładnie wszystkim elementom wierzeń, szczególnie tych odnoszących się do otaczającego świata – nieba, ziemi, wody, a także flory i fauny…

Projekt

Projekt „Ostatnie spojrzenie zmarłego na jezioro… eschatologiczne wierzenia mieszkańców Pojezierza Mrągowskiego (od pierwszych wieków naszej ery do schyłku starożytności) i ich powiązania ze środowiskiem naturalnym” skupiać się będzie na interdyscyplinarnych badaniach, łączących tradycyjne, archeologiczne studia wraz z nowoczesnymi metodami do analizy krajobrazu przeszłego na Warmii i Mazurach. Głównym celem projektu jest zatem rozpoznanie rytuałów pogrzebowych –sfery sacrum – społeczności zamieszkujących „kolebkę” Bałtów w okresach wpływów rzymskich i wędrówek ludów, w powiązaniu z otaczającym ich światem. Specyficzne położenie, bliskość zbiorników wodnych, a nawet flora i fauna musiały stanowić wyznaczniki do zakładania miejsc, gdzie oddawano ostatnią cześć zmarłych. Zagadnienie to będzie opracowywane na podstawie trzech wybranych mikroregionów, w których zlokalizowane nekropole – w Samławkach, Miętkich i Kosewie, łączone z ludnością kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej.
W projekcie przewidziane są nowe badania wykopaliskowe prowadzone na dwóch cmentarzyskach, które oprócz zabytków archeologicznych (takich jak fragmenty naczyń, kości ludzkie czy przedmioty osobiste pochowanych osób) pozwolą dostarczyć materiałów roślinnych, które do tej pory rzadko były z grobów, gdzie chowanych zmarłych poddawano kremacji. Zastosowanie najnowszych technik dokumentacji (np. zdjęcia z drona, tworzenie modeli 3D) oraz stała obecność specjalisty od botaniki, pozwolą na zarejestrowanie aspektów rytuałów powiązanych z naturą. Takie działania pozwolą określić, gdzie odbywało się miejsce palenia zwłok, z jakich gatunków drewna wykonany był stos pogrzebowy oraz czy jamy, w których składano szczątki ludzkie, wypełniano nasionami bądź całymi roślinami. Badania fizykochemiczne, oparte na analizie pozostałości tłuszczów w ściankach naczyń glinianych określą natomiast czy zmarły był wyposażany na podróż w zaświaty w pokarmy i napoje, a być może uda się nawet określić jakie. Aby poznać dawne środowisko naturalne, w którym żyli i umierali dawni ludzie, przeprowadzone zostaną analizy pyłków drzew i traw, pobrane z osadów pobliskich jezior. Posłużą one do porównania szaty roślinnej występującej w danych okresach, na poszczególnych cmentarzyskach, a także wykażą jak w starożytności ludzie wpływali na lokalny krajobraz. Określenie chronologii i ustalenie konkretnych okresów antropopresji odbędzie się za pomocą datowania radiowęglowego (AMS 14C).

Istotnym elementem badań będą także analizy przestrzenne, uwzględniające hydrologię oraz topografię otoczenia omawianych nekropoli. Wykorzystany zostanie do tego sonar (obrazujący ukształtowanie den jezior sąsiadujących z nekropolami) oraz skaner laserowy (dzięki któremu powstaną cyfrowe modele terenu). Wszystkie pozyskane informacje zostaną zebrane w obszernej bazie danych, która zostanie skonfrontowana z informacjami uzyskanymi w trakcie kwerend w polskich i zagranicznych instytucjach, posiadających w swoich zbiorach dokumenty z dawnych Prus Wschodnich. Kompleksowe badania nad pojedynczymi pochówkami, całymi cmentarzyskami a nawet regionami pozwolą na rozpoznanie specyficznych cech obrządku pogrzebowego oraz związanych z nimi wierzeń w poszczególnych okresach chronologicznych. Analiza zostanie wykonana za pomocą metod geoinformatycznych (GIS), a powstałe wizualizacje i symulacje pozwolą na rozpoznanie innych nekropoli zakładanych przez ludność bałtyjską, co jednocześnie umożliwi ich przyszłą ochronę konserwatorską.

Galeria

Cmentarzysko w Miętkich, Kosewie, Samławkach

Zespół badawczy

Aleksandra Barejko

Kierownik Projektu
Ukończyła studia licencjackie i magisterskie w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Obecna doktorantka Szkoły Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, związana z Katedrą Archeologii Barbaricum i Prowincji Rzymskich Wydziały Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Na co dzień zajmuje się konserwacją zabytków archeologicznych, jako pracownik Laboratorium Bio- i Archeometrii Polskiej Akademii Nauk. Wieloletnia wolontariuszka Fundacji Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna, zajmującej się archeologicznymi badaniami naukowymi w północno-wschodniej Polsce. Uczestniczka licznych ekspedycji wykopaliskowych prowadzonych na terenie kraju i za granicą. Swoją naukową karierę związała z badaniami nad obrządkiem pogrzebowym ludów bałtyjskich, ze szczególnym uwzględnieniem okresów wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Prywatnie oddała całe swoje serce Warmii i Mazurom, jednak w sferze jej zainteresowań znajdują się także dalekie (najlepiej spontaniczne) podróże oraz fotografia artystyczna.
W projekcie odpowiedzialna jest za koordynowanie poszczególnych etapów badań, systematyczne opracowywanie materiałów archeologicznych z mazurskich stanowisk, a także organizację i prowadzenie prac wykopaliskowych.

Więcej informacji na ACADEMIA.edu

Prof. UW, dr hab. Bartosz Kontny


Opiekun merytoryczny
Dziekan Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalista od starożytnego uzbrojenia – od epoki żelaza po okres wędrówek ludów w barbarzyńskiej Europie. Uczestniczył w licznych kwerendach archiwalnych oraz bibliotecznych w polskich i europejskich instytucjach naukowych. Brał udział (także jako współprowadzący) w archeologicznych badaniach wykopaliskowych na terenie północnej Polski – na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Weklicach. Wystąpił na wielu międzynarodowych konferencjach oraz jest autorem około 150 artykułów. Od 2020 roku zasiada we zarządzie polskiej sekcji międzynarodowego stowarzyszenia naukowego International Sachsensymposion. Jest również archeologiem podwodnym: jego zainteresowania naukowe koncentrują się między innymi wokół dawnego szkutnictwa oraz wodnych depozytów ofiarnych depozytów. Obecnie jest kierownikiem podwodnych badań wykopaliskowych w jeziorze Lubanowo w północno-zachodniej Polsce oraz w jeziorze Hammersø na Bornholmie.

Więcej informacji na ACADEMIA.edu

Grzegorz Skrzyński


Wykonawca w projekcie
Biolog, absolwent Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, specjalizujący się w archeobotanicznych analizach makroskopowych szczątków roślinnych, antrakologii i ksylologii. Adiunkt muzealny w Dziale Paleobotaniki i wicedyrektor PAN Muzeum Ziemi w Warszawie. Kierował grantem NCN oraz był wykonawcą w licznych krajowych i międzynarodowych projektach badawczych, m. in. w grantach, dotyczących historycznych przemian roślinności Puszczy Białowieskiej. Uczestnik badań w Litwie, Gruzji, Egipcie i Sudanie. Stypendysta na uniwersytecie Sapienza w Rzymie. Doktorant w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN. Laureat konkursu stypendialnego Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Adulescentia est tempus discendi na najlepszy projekt badawczy w ramach prac nad rozprawą doktorską. Wieloletni członek Polskiego Towarzystwa Botanicznego, gdzie pełnił funkcję Sekretarza Sekcji Paleobotanicznej przez dwie kadencje. Interesuje się antropogenicznymi przemianami współczesnej i kopalnej flory. W wolnych chwilach zajmuje się fotografią przyrodniczą, kolekcjonowaniem współczesnych nasion i owoców oraz uprawą warzyw.
Jego głównym zadaniem w projekcie jest poszukiwanie i identyfikacja szczątków roślinnych. Na podstawie uzyskanych wyników możliwe będzie wnioskowanie o praktykach pogrzebowych związanych z użytkowaniem roślin, m. in. preferencjami co do wykorzystania drewna czy składaniem darów ofiarnych, a także o presji wywieranej na środowisko przez dawne diaspory ludzkie zamieszkujące badane tereny.

Więcej informacji na ACADEMIA.edu