Miejscowość Kosewo (niem. Kossewen) to wyjątkowe miejsce na archeologicznej mapie nie tylko Pojezierza Mrągowskiego, ale także całej Warmii i Mazur. Znajduje się ona na południowy-zachód od Mrągowa i położone jest w otoczeniu czterech jezior: Juksty, Probarskiego, Kuc i Zjadłe. Jeszcze przed wojną na terenie wsi zlokalizowano aż trzy cmentarzyska, związane z okresami wpływów rzymskich i wędrówek ludów, co świadczy o intensywnym zasiedleniu tego obszaru w starożytności.
Cała historia odkryć w Kosewie rozpoczyna się wraz z rokiem 1887 i informacjami o odnalezieniu zabytków w skarpie piaszczystego wzniesienia, podczas budowy szosy z Mrągowa do Mikołajek, na wysokości przesmyku między jeziorem Juksty a Jeziorem Probarskim. Lokalny radca ziemski – Otto von Schwerin – nakazał staranne zebranie ujawnionych przez robotników dwóch popielnic (które zostały zniszczone już podczas wyjmowania) oraz pojedynczych przedmiotów – zapinek, umba, nożyc, noża i uzdy, a następnie przekazał je do Königlichen Museum w Berlinie. Tam zainteresował się nimi dr Max Weigel, który już w 1891 roku rozpoczął pierwsze badania wykopaliskowe na cmentarzysku – określanym jako Kossewen I. W początkowej fazie koncentrowały się one w najwyższym punkcie wzgórza, gdzie wcześniej podczas wybierania piasku natrafiono na większość artefaktów. Zauważono wtedy, że znaczna część stropów popielnic została zniszczona przez działania rolne. W sumie podczas jednorazowego rozpoznania na nekropoli odkryto 29 pochówków, z czego większość stanowiła groby popielnicowe.
Na kilka lat jakiekolwiek prace na cmentarzysku zostały wstrzymane, aż do pojawienia się na nim Felixa Ernsta Peisera – archeologa-orientalisty z ośrodka królewieckiego, prezes towarzystwa antykwarycznego „Prussia oraz badacza wielu mazurskich nekropoli (w tym cmentarzyska w Miętkich). Podczas czterech sezonów wykopaliskowych, w latach 1907-1908, zarejestrował on łącznie 811 obiektów – pochówków ciałopalnych, ale także luźnych zabytków. Większość informacji o odkryciach Peisera pochodzi jednak jedynie z odpisów z jego dziennika polowego, a stanowisko nie doczekało się ostatecznie żadnej monograficznej publikacji. Nie mniej jednak należy uznać, że Kossewen I, to druga co do wielkości tak ogromna nekropola z okresów wpływów rzymskich i wędrówek ludów na Warmii i Mazurach. Cmentarzysko nr 1 w Kosewie znane jest jednak przede wszystkim z bogactwa zabytków. Do najbardziej rozpoznawalnych należą elementy wyposażenia grobu 368 – monumentalnea gocko-gepidzka sprzączce wysadzanej almandynami, której skuwka przedstawiała głowę orła (Adlerschnalle). Sprzączce towarzyszyły także dwie srebrne zapinki kuszowate z poprzeczką na końcu nóżki, znane jako Schlusskreuzfibeln.
W trakcie drugiej kampanii wykopaliskowej (na przełomie lipca i sierpnia 1908 roku) Felix Ernst Peiser prowadził także badania wykopaliskowe na jeszcze dwóch innych nekropolach w miejscowości Kosewo. Na pierwszej z nich – Kossewen II, zarządzał on jednodniowymi badaniami ratowniczymi, podczas których miał zabezpieczyć obiekty, zniszczone przez budowę drogę Piecki-Kosewo. Zwięzłe notatki ograniczają się jedynie do informacji o odkryciu 4 grobów.
Drugie, najbardziej nas interesujące cmentarzysko – (Alt)Kossewen III, miało znajdować się na wzniesieniu leżącym na polu właściciela Borowskiego. Położone było na niewielkim wzniesieniu, na przesmyku między południowym krańcem Jeziora Probarskiego, a północnym brzegiem niewielkiego jeziora Zjadłe – znanego także jako jezioro Dziadek.
Podczas badań wykopaliskowych w lecie 1908 roku zarejestrowano 253 obiekty, z których aż 250 stanowiły pochówki ciałopalne. Jak określił sam Peiser, cmentarzysko zostało zniszczone przez orkę, ponieważ groby zostały płytko wkopane w grunt. Jednoznacznie ustalił on również, że nekropola należy do E Feld, czyli stanowisk datowanych wyłącznie na późny okres wędrówek ludów.
Tak nikłe informacje o lokalizacji, nawet wzbogacone przez źródła kartograficzne, do niedawna nie pozwoliły na dokładną weryfikację cmentarzysk w terenie. Niejednokrotnie próbowano potwierdzić istnienie stanowisk, jednak możliwości badawcze (poszukiwania w lasach) nie przyniosły pożądanych efektów. Sytuacja zmieniła się w roku 2005, gdy podczas badań powierzchniowych w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski, zespół badawczy z dawnego Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierownictwem mgr Marcina Gładkiego, zlokalizował nekropolę, wstępnie identyfikowaną ze znanym z danych archiwalnych cmentarzyskiem (Alt) Kossewen III. Badania powierzchniowe dostarczyły materiału zabytkowego pod postacią rozdrobnionych fragmentów ceramiki oraz przepalonych kości ludzkich, nie znaleziono jednak żadnych zabytków pozwalających określić jednoznacznie chronologię cmentarzyska.
W lecie 2014 roku, podczas trwania wykopalisk na innej nekropoli ,grupa studentów wraz z członkami Fundacji Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna wybrała się na niedzielną wycieczkę edukacyjną po dawnych cmentarzyskach Pojezierza Mrągowskiego. Podczas zwiedzania Kosewa zauważono, że odkryte prawie 10 lat wcześniej stanowisko zostało silnie przekształcone i naruszone przez wichurę, która nawiedziła wcześniej Warmię i Mazury. Wykrot powalonego drzewa odsłonił strop ciemnej jamy zawierającej przepalone kości ludzkie.
Interwencyjne działania Fundacji Dajna i uzyskanie zgody od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, pozwoliły na zorganizowanie natychmiastowych badań ratowniczych, w trakcie których udało się zadokumentować i zabezpieczyć pozostałości 3 pochówków ciałopalnych – jednego jamowy i dwóch popielnicowych. Ponadto, w ściółce leśnej odkryto zalegające luźno zabytki pochodzące ze grobów, zniszczonych w wyniku orki leśnej oraz nasadzeń młodnika. Prace te były zatem pierwszymi powojennymi badaniami archeologicznymi „odkrytego na nowo” cmentarzyska. Materiały pozyskane w trakcie badań pozwoliły określić, że stanowisko było jednofazowe i związane wyłącznie z grupą olsztyńską – wyszczególnioną jednostką kulturową, która w V wieku naszej ery zasiedliła tereny objęte osadnictwem kultury bogaczewskiej.
Książkowe opracowanie pierwszego sezonu badań stanowiło zwieńczenie projektu „Alt Kossewen III – inwentaryzacja i opracowanie archiwalnego cmentarzyska z okresu wędrówek ludów” dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa. Badania na nekropoli były jednak kontynuowane także w kolejnych latach: 2015 i 2017. W sumie, w trakcie trzech sezonów prac wykopaliskowych zarejestrowano kolejnych 28 grobów ciałopalnych – mimo, że wykopy badawcze zostały założone jedynie w centralnej, najbardziej zniszczonej części stanowiska.
Na rok 2023 planowane jest wznowienie badań na cmentarzysku w Kosewie, w ramach projektu „Ostatnie spojrzenie zmarłego na jezioro….”. Tym razem prace archeologiczne skupione będą na rozpoznaniu dogłębniej obrządku pogrzebowego stosowanego przez ludność grupy olsztyńskiej.
Ewidencja - Cmentarzysko w Kosewie |
|
Powiat |
mrągowski |
Gmina |
Mrągowo |
Numer AZP |
AZP 23-70/1 |
Stanowisko w miejscowości |
stan. 2 |
Typ cmentarzyska |
płaskie ciałopalne |
Chronologia |
okres wędrówek ludów |
Kultura |
grupa olsztyńska |
Badania archiwalne |
|
Nazwa niemiecka |
(Alt) Kossewen III |
Data rozpoczęcia badań |
1908 |
Badacz |
Felix Ernst Peiser |
Liczba odkrytych grobów |
250 |
Badania współczesne |
|
Data weryfikacji |
2014 |
Odkrywca |
Marcin Gładki |
Lata prowadzenia badań |
2014-2015, 2017 |
Badacz |
Marcin Gładki |
Liczba odkrytych grobów |
28 |
